Một trong những hoạt động được chính quyền mới quan tâm là hoạt động giáo dục, nhanh chóng đưa học sinh trở lại trường học, không để gián đoạn hoạt động học tập của trẻ em. Từ những ngày đầu tiên sau giải phóng cho đến nay, giáo dục - đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh đã vượt qua những giai đoạn khó khăn để đạt được nhiều kết quả to lớn, xứng tầm với tầm vóc giáo dục - đào tạo của một thành phố lớn của cả nước.

Giáo dục - đào tạo Thành phố giai đoạn từ sau ngày giải phóng đến trước thời kỳ đổi mới (1975 - 1985)

Trong niềm hân hoan của những ngày đầu giải phóng, chính quyền cách mạng đã chú trọng ngay đến việc khôi phục nền giáo dục, đưa hoạt động của nhà trường trở lại bình thường. Để thực hiện việc khôi phục hệ thống giáo dục, Thành phố cũng đứng trước rất nhiều khó khăn. “Trước năm 1975, Thành phố là địa bàn của 3 đơn vị hành chính: Thành phố Sài Gòn (11 quận), tỉnh Gia Định (11 quận), và quận Củ Chi (thuộc tỉnh Hậu Nghĩa cũ) với tổng số dân lúc ấy khoảng 3,5 triệu người. Hệ thống giáo dục Sài Gòn - Gia Định - Củ Chi vào thời điểm tháng 5 năm 1975 có 1.640 cơ sở giáo dục, quy mô lớn nhỏ rất khác nhau với khoảng 625.000 học sinh các cấp học phổ thông. Số trường Trung học kỹ thuật, cao đẳng chuyên nghiệp và đại học có 32 trường với khoảng 113.500 học sinh, sinh viên").

Tuy nhiên, mạng lưới giáo dục, nhất là giáo dục phổ thông được phân bố tập trung ở khu vực thành phố, ven các trục giao thông thuận lợi, học sinh trong độ tuổi đi học bị thất học nhiều; các trường tư thục chiếm trên 70% dẫn đến chất lượng giáo dục không đồng đều, trong lúc giáo dục mầm non, giáo dục trẻ khuyết tật và công tác xóa nạn mù chữ không được chú trọng.

Ngay những tháng đầu tiên nắm chính quyền, Ban Thường vụ Trung ương Cục miền Nam ra quyết định chính thức thành lập Sở Giáo dục thành phố Sài Gòn (24/7/1975) nhằm xây dựng bộ máy quản lý mới từ thành phố đến các cơ sở giáo dục.

Thành phố đã nhanh chóng đưa giáo dục trở lại hoạt động bình thường. Một công việc khó khăn nhưng đây trách nhiệm, nhân văn là Tiểu ban Giáo dục của Chính phủ cách mạng làm thời đã tổ chức thành công kỳ thi tú tài cho học sinh lớp 12 ngay sau khi Thành phố mới giải phóng). Chính quyền đẩy mạnh việc xóa mù chữ cho nhân dân lao động, bổ túc văn hóa cho cán bộ và thanh niên, phát triển giáo dục mẫu giáo và giáo dục phổ thông nhằm tạo điều kiện cho con em nhân dân lao động được đi học.

Theo Chỉ thị số 221/CT của Ban Bí thư Trung ương Đảng về xây dựng nền giáo mới ở miền Nam, Thành phố đã thực hiện nhiệm vụ công lập hóa các trường tư thục lớn nhỏ, cụ thể là năm học 1975 - 1976 công lập hóa 1.514 trường với 382.000 học sinh, đến năm học 1977 - 1978, việc công lập hóa được hoàn thành. Các trường học giai đoạn này học sinh được miễn phí hoàn toàn khi đến trường. Thành phố tiến hành quy hoạch lại mạng lưới trường lớp phù hợp đặc điểm dân cư của địa bàn quận huyên; cải tạo lại mạng lưới trường lớp, xây dựng cơ sở vật chất kỹ thuật cho nhà trường.

Về chương trình học, ngay từ sau giải phóng, giáo dục phổ thông đã áp dụng chương trình giáo dục 12 năm, trong khi đó miền Bắc vẫn còn áp dụng chương trình giáo dục phố thông 10 năm, chia ra làm 3 cấp học như sau: Cấp I: học 5 năm (Từ lớp 1 đến lớp 5), Cấp II: học 4 năm (Từ lớp 6 đến lớp 9), Cấp III: Học 3 năm (Từ lớp 10 đến lớp 12). Chương trình và sách giáo khoa được Bộ Giáo dục soạn thảo và ban hành từ năm 1973 - 1974 chuẩn bị sử dụng cho các vùng giải phóng ở miền Nam, khác với chương trình và sách giáo khoa hệ 10 năm của miền Bắc.

Giáo dục - Đào tạo TP.Hồ Chí Minh giai đoạn từ 1976 - 1986 đã vừa phải tiến hành cải tạo nến giáo dục cũ, vừa xây dựng nền giáo dục mới để phục vụ kịp thời nhu cầu học tập của người dân. Trong công tác cải tạo, ngành giáo dục đã kế thừa hệ thống giáo dục cũ, phát huy các mặt tích cực của đội ngũ giáo chức, cơ sở vật chất cũ... đồng thời phát triển nhanh mạng lưới trường lớp trong Thành phố, công tác xóa mù chữ đã hoàn thành nhiệm vụ với thời gian sớm hơn dự kiến.

Giáo dục - đào tạo TP.Hồ Chí Minh giai đoạn từ năm 1986 - 2006

Tháng 12/1986, Đại hội đại biểu toàn quốc của Đảng lần thứ VI đã họp và mở ra Đại hội xác định “nhiệm vụ bao trùm, mục tiêu tổng quát trong những năm còn lại của chặng đường đầu tiên là ổn định mọi mặt tình hình kinh tế - xã hội, tiếp tục xây dựng những tiền đề cần thiết cho việc đẩy mạnh công nghiệp hóa xã hội chủ nghĩa trong chặng đường tiếp theo"). Thực hiện chủ trương đổi mới của Đảng, ngành giáo dục - đào tạo đã có những chủ trương và quyết sách để đối mới trong lĩnh vực giáo dục - đào tạo. Nhà nước đã ban hành một số luật, như: Luật Phổ cập giáo dục tiểu học; Luật Bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em; Công ước về quyền trẻ em ở Việt Nam... Hệ thống giáo dục quốc dân cũng được đổi mới, đa dạng các loại hình trường lớp, liên thông giữa các ngành học, cấp học; gắn mục tiêu giáo dục với mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội.

Khi bước vào thiên niên kỷ mới, giáo dục - đào tạo Thành phố cũng tiếp tục có những bước chuyển mới. Năm 2000, ngành Giáo dục - Đào tạo Thành phố được Chủ tịch nước trao tặng Huân chương Lao động hạng Nhất. Năm 2002, có hai đơn vị được phong tặng Anh hùng lao động đầu tiên của ngành là Trường THPT chuyên Lê Hồng Phong và Trường Mẫu giáo Bông Sen 2 (huyện Củ Chi). Năm 2004, có 02 đơn vị được tặng thưởng Huân chương Độc Lập hạng Ba là Trường Tiểu học Nguyễn Thái Sơn (Quận 3) và Trường Mẫu giáo Măng Non 1 (Quận 10).

Thành phố đã từng bước xây dựng trường đạt chuẩn cấp quốc gia, thực hiện học 2 buổi ngày theo quy định của Bộ. Đến năm học 2003 - 2004, Thành phố đã có 12 trường mầm non, 17 trường tiểu học, 03 trường THCS, 01 trường THPT được Bộ công nhận đạt chuẩn quốc gia. Toàn thành phố có 307 trường tiểu học, 64 trường THCS và 14 trường THPT học 2 buổi ngày). Cũng trong năm này, kết quả thi tốt nghiệp THPT của Thành phố đạt tỷ lệ 92,48% cao hơn năm trước 4%. Đoàn học sinh Thành phố tham gia cuộc thi Toán quốc tế tại Ấn Độ dành cho học sinh tiểu học đã giành giải Nhất toàn đoàn với tổng số 20 huy chương vàng, bạc,

Giáo dục - Đào tạo Thành phố từ sau đổi mới đến năm 2005 đã có những phát triển vượt bậc, quy mô và chất lượng giáo dục không ngừng phát triển, cơ sở vật chất được chú trọng đầu tư, đổi mới công tác quản lý, nâng chất lượng đội ngũ giáo viên, thực hiện xã hội hóa giáo dục, khẳng định được vị trí của ngành giáo dục - đào tạo ở một thành phố lớn.

Giáo dục - đào tạo Thành phố Hồ Chí Minh từ năm 2006 đến nay

Giai đoạn 2006 đến nay, mở đầu là Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ X, tổng kết 20 năm đất nước ta tiến hành đổi mới và tiếp tục để ra những đường hướng cho giai đoạn mới. Ngày 04 tháng 11 năm 2013, Hội nghị Trung ương Đảng lần thứ 8 (khóa XI) đã ban hành Nghị quyết số 29-NQ/TW Về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo. Quan điểm chỉ đạo của Nghị quyết là “Giáo dục đào tạo là quốc sách hàng đầu, là sự nghiệp của Đảng, Nhà nước và của toàn dân. Đầu tư cho giáo dục là đầu tư phát triển, được ưu tiên đi trước trong các chương trình, kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội. Phát triển giáo dục và đào tạo là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài.

Chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất người học. Học đi đôi với hành; lý luận gắn liền với thực tiễn; giáo dục nhà trường kết hợp với giáo dục gia đình và giáo dục xã hội".

Giai đoạn này, ngành Giáo dục - Đào tạo Thành phố cũng tiến hành thực hiện Cuộc vận động, học tập và làm theo đạo đức Hồ Chí Minh theo Chỉ thị số 06/CT/TW tạo nên đợt sinh hoạt chính trị có sự lan tỏa rộng rãi góp phần thực hiện nhiệm vụ chính trị trung tâm trong toàn ngành giáo dục Thành phố. Sở Giáo dục - Đào tạo Thành phố cũng tiến hành thực hiện việc 100% cơ sở giáo dục xây dựng Không gian văn hóa Hồ Chí Minh phục vụ thiết thực cho hoạt động dạy và học trong các môn Lịch sử, Văn học, Giáo dục công dân...

Thành quả nổi bật giai đoạn này là tiếp tục phát huy truyền thống các giai đoạn trước, giáo dục - đào tạo TP.Hồ Chí Minh đã đạt được nhiều thành quả về đội ngũ, số lượng trường lớp và cơ sở vật chất.

Từ năm 2018, cả nước thực hiện đổi mới chương trình và sách giáo khoa nhằm cụ thể hóa chủ trương đối mới giáo dục - đào tạo theo tinh thần của Nghị quyết 29 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI. Ngành giáo dục - đào tạo Thành phố đã chủ động chuẩn bị về nguồn nhân lực giáo viên như tổ chức bồi dưỡng giáo viên phục vụ đổi mới theo hướng phát triển năng lực và phẩm chất học sinh, bồi dưỡng giáo viên dạy các môn học liên môn, tiến hành lựa chọn sách giáo khoa và chuẩn bị cơ sở vật chất phục vụ dạy học.

Trong suốt 50 năm phát triển, ngành Giáo dục - Đào tạo Thành phố đã thực hiện tốt và đạt được những thành quả to lớn. Giáo dục - Đào tạo Thành phố đã thực hiện các mục tiêu chiến lược là nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực và bồi dưỡng nhân tài.

Về đội ngũ giáo viên và cán bộ quản lý, nếu như “năm học 1975 - 1976 TP.Hồ Chí Minh có 19 ngàn cán bộ quản lý và giáo viên thì đến năm 2014 - 2015 đã có 48,5 ngàn người, nếu tính cả cán bộ quản lý, giáo viên ngoài công lập từ Mầm non đến THPT là 81 ngàn người. Gần 100% cán bộ quản lý và giáo viên được đào tạo đúng chuẩn, trong đó số trên chuẩn ở Mầm non là 68%, THCS là 82% và THPT hơn 11%”(1). Thời điểm đầu năm học 2023 - 2024, toàn Thành phố có 80.008 giáo viên, tăng 2.837 giáo viên so với năm học trước, “Đội ngũ cán bộ quản lý, giáo viên được trẻ hóa, có phẩm chất chính trị và đạo đức chuẩn mực, đáp ứng yêu cầu thực tiễn trong công tác giảng dạy. Đến nay 100% cán bộ quản lý các trường phổ thông có trình độ đào tạo (theo quy định của Luật Giáo dục 2019) đạt chuẩn và trên chuẩn”).

Về quy mô trường lớp và học sinh, năm học 2023 - 2024, toàn Thành phố có 2.295 trường, trong đó hệ mầm non có 1.275 trường, Tiểu học có 520 trường, THCS có 284 trường, 122 trường THPT. Về số lượng học sinh, toàn Thành phố có 1.683.123 học sinh, tăng 14,5 nghìn so với năm học trước, trong đó có 315.142 học sinh mầm non, 632.698 học sinh tiểu học, 483.372 học sinh THCS và 251.911 học sinh THPT, tăng 8,5 nghìn học sinh. Cho đến năm 2023, thành tựu về phổ cập giáo dục và xóa mù chữ Thành phố đã đạt được thành tựu to lớn. 312/312 phường, xã, thị trấn duy trì đạt chuẩn giáo dục phổ cập THCS. Đối tượng có độ tuổi 15 đến 18 có bằng THCS là 98,36%, tăng so với năm 2022. Tổng hợp “Kết quả đạt được là: - 100% đạt chuẩn phổ cập trẻ em 5 tuổi. 100% đạt chuẩn phố cập bậc tiểu học mức độ 3, 100% đạt chuẩn phổ cập bậc trung học mức độ 2 (81,8% đạt mức độ 3), 100% đạt chuẩn xóa mù mức độ 2”.

Thành phố đã sớm đưa những nội dung giáo dục tiên tiến theo chuẩn quốc tế vào dạy học tại các trường tiên tiến của Thành phố cùng với hệ thống các trường quốc tế, các trường có yếu tố nước ngoài. Giáo dục - Đào tạo Thành phố luôn có những “nỗ lực vượt trội về chất lượng giáo dục phổ thông cả đại trà lần mũi nhọn, nhất là việc phát triển năng lực tiếp cận tri thức mới, khả năng sáng tạo, tự học của học sinh.

Thành tích xuất sắc của học sinh Thành phố tiếp tục khẳng định chất lượng giáo dục phổ thông và khẳng định hướng đi đúng đắn trong phát hiện, tuyển chọn, bồi dưỡng học sinh giỏi, học sinh có năng khiếu; tạo ảnh hưởng, tác động to lớn, lan tỏa rộng rãi, thúc đẩy nỗ lực thực hiện mục tiêu nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài cho đất nước”.

Hiện nay, Giáo dục - Đào tạo TP.Hồ Chí Minh đang chú trọng nâng cao chất lượng đào tạo nguồn nhân lực, hướng đến một nền giáo dục tiên tiến, trở thành một trung tâm đào tạo của khu vực và thế giới. Ngành Giáo dục - Đào tạo Thành phố thực hiện có hiệu quả Đề án phổ cập và nâng cao năng lực sử dụng tiếng Anh cho học sinh phổ thông và chuyên nghiệp, tiến tới dạy tiếng Anh như là một ngôn ngữ thứ hai trong nhà trường; thực hiện chương trình chất lượng cao "Trường tiên tiến, hội nhập quốc tế; chương trình tiếng Anh tăng cường; thực hiện các cuộc thi khoa học kỹ thuật đánh giá theo chuẩn quốc tế... Ngành Giáo dục Đào tạo thực hiện Đề án của Thành phố đào tạo nhân lực trình độ quốc tế (08 ngành mũi nhọn) nhằm phát triển lực lượng lao động chất lượng cao, từ đó tạo ra lợi thế cạnh tranh và tăng trưởng kinh tế cho TP.Hồ Chí Minh và cả nước.

Trong 50 năm qua, ở một thành phố lớn nhất cả nước, trải qua nhiều thời kỳ khác nhau, trong đó có nhiều thời kỳ ở trong tình trạng khó khăn chung ở tất cả các lĩnh vực, nhưng Giáo dục - Đào tạo TP.Hồ Chí Minh đã nỗ lực để hoàn thành sứ mệnh của mình. Giáo dục phổ thông TP.Hồ Chí Minh đã đạt được nhiều thành tựu to lớn trong sự nghiệp "nâng cao dân trí, đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài” không chỉ cho TP.Hồ Chí Minh mà cho cả khu vực phía Nam và cả nước. Giáo dục - Đào tạo TP.Hồ Chí Minh có nhiều đối mới, luôn đi đầu trên nhiều lĩnh vực so với khu vực và cả nước nhất là những lĩnh vực đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao đáp ứng yêu cầu công nghiệp hóa, hiện đại hóa của đất nước. Hiện nay, Giáo dục - Đào tạo TP.Hồ Chí Minh đang nỗ lực hướng tới một nền giáo dục tiên tiến và phấn đấu trở thành trung tâm giáo dục của khu vực và thế giới. Với bề dày và kinh nghiệm 50 năm qua, ngành Giáo dục - Đào tạo của Thành phố sẽ gặt hái được nhiều thành tựu hơn nữa trong thời gian tới.

Nguồn: PGS.TS.NGƯT.Ngô Minh Οanh (Giảng viên Cao cấp, nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm TP.Hồ Chí Minh) - lược ghi Tài Liệu Hội Thảo Khoa Học Thành Phố Hồ Chí Minh - Thành Tựu 50 Năm Xây Dựng, Bảo Vệ Và Phát Triển (30/4/1975-30/4/2025).